Vaccinatie tegen Lyme en tegen teken

Veelgestelde vragen

1. Kan ik mij tegen de ziekte van Lyme laten vaccineren?

Nee, er is nog geen lymevaccin voor mensen. Er zijn verschillende vaccins in ontwikkeling zowel tegen de ziekte van Lyme als tegen teken zelf. Het vaccin van Valneva-Pfizer is het meest ver in ontwikkeling, daarvoor start binnenkort een effectiviteitsonderzoek waar proefpersonen voor worden gezocht.

2. Voor wie worden de lymevaccins die in ontwikkeling zijn?

Een vaccin is voor gezonde mensen om te voorkomen dat zij ziek worden. Een vaccin is geen behandeling, en daarom niet voor mensen die nu de ziekte van Lyme hebben, voor hen komt een vaccin te laat.

3. Kan ik me als proefpersoon aanmelden voor het vaccin-onderzoek van Valneva-Pfizer?

Gezocht wordt naar proefpersonen die een grote kans hebben op een tekenbeet. Denk hierbij aan boswachters, hoveniers, kampeerders, jagers etcetera. Onderzocht wordt of het vaccin daadwerkelijk beschermt en of gevaccineerden na een tekenbeet minder vaak de ziekte van Lyme krijgen. Aanmelden kan op www.vaccinatiestudie.nl/onderzoeken/lymeziekte

Stichting Tekenbeetziekten raadt op dit moment mensen die de ziekte van Lyme hebben gehad af om zich als proefpersoon aan te melden, omdat we nog te weinig weten over dit vaccin. Er zijn (nog) geen resultaten gepubliceerd van eerdere fases van de ontwikkeling van dit vaccin, de enige informatie die bekend is komt van persberichten van Valneva-Pfizer. Van een eerder vaccin zijn, naast bijwerkingen, ook gevallen bekend waarbij reactivatie van de ziekte optrad. Wij adviseren (ex-)lymepatiënten om de testen op 'gezonde' mensen af te wachten.

4. Helpt een lymevaccin ook tegen andere tekenbeetziekten?

Nee, een lymevaccin kan alleen beschermen tegen de ziekte van Lyme, niet tegen alle andere tekenbeetziekten. Het TBE/FSME-virus is de enige tekenbeetziekte waar een vaccin voor op de markt is, lees hier meer over dit virus en het TBE/FSME-vaccin.

5. Kan ik mij tegen tekenbeten laten vaccineren?

Nee, er is nog geen anti-tekenvaccin om je tegen tekenbeten te beschermen. Hier wordt wel onderzoek naar gedaan. De enige en beste bescherming is tekenbeten voorkomen. Lees meer bij Hoe voorkom je een tekenbeet?.

De ontwikkeling van vaccins

Er is op dit moment geen vaccin tegen de ziekte van Lyme voor mensen. Wel zijn er op dit moment meerdere vaccins in ontwikkeling, gebaseerd op verschillende technieken. En in het verleden waren er gestrande vaccins, die relevant zijn voor de huidige ontwikkelingen. Vaccins zijn bedoeld voor gezonde mensen, om bescherming te bieden tegen ernstig ziek worden.

De ontwikkeling van vaccins gaat in 5 stappen: het preklinisch onderzoek in het laboratorium en daarna met dierproeven; en het klinische onderzoek in fase I (kleinschalig veiligheidsonderzoek), fase II (grootschalig veiligheidsonderzoek) en fase III (effectiviteitsonderzoek).

Dierproeven met knaagdieren zoals muizen zijn bedoeld om de immuunreactie te meten, niet om bijwerkingen van vaccins of symptomen van besmetting te volgen. Omdat na een tekenbeet hooguit 2-5% van de mensen ziek wordt (met strikte ziektedefinitie nog minder) zijn in fase III heel grote trials nodig om aan te tonen dat een vaccin in praktijk goed werkt.

Om te zorgen dat vaccins de klinische trials succesvol kunnen doorlopen en goedkeuring krijgen, zijn eenvoudig te testen criteria voor de ziekte nodig. De standaard gebruikte ELISA en Western blot testen (op antistoffen) zijn daarom hierop afgestemd, maar met als gevolg ontkenning van ziekte-uitingen die buiten deze criteria vallen.

• Lees hier meer over de relatie tussen vaccins, tests en persisterende Lyme.
• Lees hier meer over de historie van lymevaccins en de gestrande vaccins.

De huidige ontwikkelingen

Er zijn twee lymevaccins in ontwikkeling die moderne versies zijn van het eerdere LYMErix vaccin, gebaseerd op het OspA eiwit van de Borrelia bacterie. De eerste is het VLA-15 vaccin van Valneva-Pfizer en de tweede het OMV vaccin van Intravacc. In de loop van 2022 start voor het VLA-15 vaccin fase III in de VS en Europa. In Nederland wordt dit gecoördineerd door prof. J. Hovius, Amsterdam UMC en UMC Utrecht. Het OMV vaccin zit in de preklinische fase, ook aan de evaluaties hiervan werkt prof. J. Hovius mee.

Daarnaast wordt er gewerkt aan twee anti-tekenvaccins. Het gaat om het mRNA anti-tekenvaccin van Yale in de VS, en een anti-tekenvaccin door de groep van Hovius, Amsterdam UMC - beide in de fase van dieronderzoek, onderzoek bij mensen met tekenbeten is nog nodig.

Door diverse andere partijen wordt aan lyme- en andere soorten vaccins gewerkt. Voor andere tekenbeetziekten bestaat momenteel alleen een vaccin voor tekenencefalitis TBE/FSME. In Nederland komt het TBE-virus nog weinig voor, in landen/gebieden waar dit virus endemisch is (veel voorkomt) wordt hiertegen op grote schaal gevaccineerd. Ook als je er op vakantie gaat kan je je in Nederland alvast (ruim van te voren!) tegen TBE laten vaccineren.

We bespreken de vier in ontwikkeling zijnde vaccins: VLA-15, het OMV vaccin en de anti-tekenvaccins van Yale en Amsterdam UMC. Daarna gaan we dieper in op de werking, de relatie tussen vaccins, tests en persisterende Lyme en het nut van vaccins.

VLA-15 van Valneva-Pfizer

Het VLA-15 vaccin van het Franse Valneva is het enige vaccin in klinische ontwikkeling, dat wil zeggen het meest ver in ontwikkeling. Het vaccin is overgenomen van GlaxoSmithKline (destijds SmithKline Beecham), de ontwikkelaar van het eerdere LYMErix. Lees meer…

OMV vaccin van Intravacc

Een tweede vaccin dat op dit moment wordt ontwikkeld, is van het Nederlandse Intravacc. In april 2021 kondigde deze vaccinontwikkelaar aan dat er positieve preklinische resultaten zijn behaald voor een op OMV (Outer Membrane Vesicles) gebaseerd lymevaccin. Bij het maken van dit vaccin worden meningokokken bacteriën gebruikt die ‘blaasjes’ (de vesicles) maken met Borrelia OspA eiwit. Lees meer…

Anti-tekenvaccin: 19ISP Yale

Het derde vaccin is van de Yale University. Deze heeft een mRNA-anti-tekenvaccin ontwikkeld. Dit vaccin ‘19ISP’ zorgt ervoor dat de huid bij een tekenbeet rood wordt en een jeukende uitslag geeft, zodat de teek makkelijker te ontdekken is en ziekteverwekkers minder lang de kans krijgen op overdracht. Lees meer…

Tekenspeeksel: Amsterdam UMC

Ook in het Amsterdams UMC Multidisciplinair Lymeziekte Centrum (AMLC) wordt onderzoek gedaan naar een anti-tekenvaccin. Momenteel wordt gezocht naar een vaccin tegen Ixodes ricinus (de gewone teek ofwel schapenteek) en andere Ixodes-tekensoorten. Er wordt naar verschillende aangrijpingspunten gezocht zoals aanhechtingseiwitten (tekenimmuniteit) of speekseleiwitten die de bacterie helpen (blokken van transmissie). Lees meer…

Andere vaccin initiatieven

Weintraub (2013), Gomes – Solecki et al. (2020), Dattwyler (2022) en Schuit (2011) beschrijven diverse andere soorten vaccins zoals op basis van stukjes OspC en OspA, ‘reengineered’ OspA, cocktails van proteïnen (OspC, DbpA, BBK32), andere proteïnen zoals RevA/B of Erp, mengsels van alle proteïnen van bepaalde Borrelia soorten, glycolipiden (weefselspecifieke merkers, in de vorm van vesicles of synthetisch), tekenimmuniteit of het blokkeren van transmissie met behulp van tekenspeekseleiwitten, vaccins met levende mutanten, en aasvaccins voor muizen om in het teken-reservoir het percentage Borrelia bacteriën te doen dalen! Geen van deze vaccins is daadwerkelijk in aantocht.

Voorkeur van de teek

De teek lijkt een grotere voorkeur te hebben voor de ene persoon dan voor de andere persoon. Het mechanisme dat hieraan ten grondslag ligt is onduidelijk. Opheldering hiervan zou nuttig kunnen zijn in de aanpak om tekenbeten te voorkomen.

Natuurlijke immuniteit

Dan is er ook nog natuurlijke immuniteit: bij muizen is aangetoond dat tekenresistentie kan worden opgebouwd na herhaaldelijke tekenbeten. Na blootstelling aan niet-geïnfecteerde teken blijkt er een gastheerreactie in gang te worden gezet die infectie door teken die besmet zijn met de Borrelia bacterie voorkomt. Dit suggereert dat het opwekken van tekenresistentie bij mensen een indirect middel zou kunnen zijn om overdracht van Borrelia en andere ziekteverwekkers te voorkomen. Helaas valt aan een systeem van het laten bijten door onbesmette teken en zo natuurlijke tekenimmuniteit op te bouwen, niet veel te verdienen!

Hoe werkt een OspA vaccin?

Werking

Een lyme-vaccin werkt anders dan een traditioneel vaccin (waarbij bijvoorbeeld een stukje onschadelijk virus of bacterie of nagemaakt eiwit gebruikt wordt waar het lichaam op leert te reageren (CBG, 2022)). Bij een lymevaccin is het werkzame bestanddeel het OspA eiwit (Outer surface protein A). Dit is een buitenmembraan eiwit van de Borrelia bacterie en een belangrijk antigeen van de ziekte van Lyme. Borrelia maakt dit OspA eiwit aan in de darm van de teek om zich daar te kunnen handhaven. Het vaccin, met OspA erin, stimuleert de vorming van antistoffen tegen OspA. Die antistoffen vallen de bacterie in de darm van de teek aan, terwijl de teek zich voedt bij de gevaccineerde gastheer (Brouwer, 2022). Het ‘gevecht’ vindt daarmee vooral buiten het menselijk lichaam plaats en niet in de gevaccineerde. Dat maakt een lymevaccin anders dan andere vaccins.

Na aanhechting van de teek is er (o.a. in de speekselklieren van de teek) een percentage Borrelia bacteriën waarbij OspA gedownreguleerd is, en OspC geupreguleerd wordt. Deze bacteriën kunnen de werking van het OspA lyme-vaccin ontwijken en alsnog een infectie bewerkstelligen. Een teek kan zo'n 100.000 Borrelia bacteriën bevatten en 10 kan al genoeg zijn voor infectie.

Direct na besmetting is OspC het belangrijkste antigeen, maar later is er weer een gedeeltelijke switch naar OspA, mogelijk om nieuwe weefsels te kunnen koloniseren. OspA veroorzaakt o.a. kruisreacties met gewrichtsweefsel/kraakbeen en met zenuwweefsel in het centraal zenuwstelsel bij latere vormen van Lyme, en gaat samen met meer ontstekingen bij lyme-artritis (Crowley, 2013).

‘Window of Opportunity’

Omdat Borrelia antigenen variatie heeft, is het de vraag of Borrelia een op OspA gebaseerd vaccin niet gewoon omzeilt (Bolderdijk, 2021). Door de antigeenvariatie is het moeilijk een vaccin tegen Lyme te maken want tegen de tijd dat het lichaam tegen het ene eiwit antistoffen aanmaakt, is Borrelia al een paar mutaties verder. Ook de antistoffen tegen OspA hebben in de darm van de teek tijd (dagen) nodig om hun werk te doen en Borrelia te doden, en zoals genoemd kan OspA geupreguleerd zijn naar OspC. Er is dus een kans ('window of opportunity') dat ondanks het vaccin er toch Borrelia infectie optreedt (Weintraub, 2013).

Hoe werkt een anti-tekenvaccin?

Tekenspeeksel bevat veel soorten eiwitten. Deze onderdrukken het immuunsysteem, beïnvloeden de stolling van het bloed en verminderen de pijnprikkel. Zo geven teken de Borrelia bacterie een helpende hand. Door een vaccin te maken tegen teken, kan de Borrelia bacterie niet meer succesvol het lichaam inkomen, maar ook andere bacteriën, virussen en parasieten kunnen minder goed overgedragen worden (Ter Steege, 2019).

Een anti-tekenvaccin lijkt ons in theorie effectiever dan een vaccin tegen de ziekte van Lyme, omdat daarmee voorkomen kan worden dat met een tekenbeet vele infecties overgedragen worden – infecties waarop zelden getest wordt of waar geen testen beschikbaar voor zijn. In praktijk zijn er echter infecties die heel snel overgedragen worden, en speeksel antigenen van de teek zijn gemaakt om niet op te vallen in de gastheer, waardoor er mogelijk andere auto-immuun (kruis)reacties kunnen optreden.

De meeste tekenspeekseleiwitten lijken juist veel op eiwitten van de gastheer zodat ze niet opvallen en de afweer kunnen omzeilen. Wanneer daartegen afweer opgebouwd wordt, is de kans op ongewenste auto-immuunreacties extra groot, zeker als er afweer tegen een groot aantal verschillende eiwitten wordt gegenereerd wat nodig lijkt om een voldoende effectief vaccin te maken. Testen met proefdieren op veiligheid is bij dit soort vaccins per definitie onmogelijk omdat dieren hun klachten uiteraard niet kunnen melden.

Sommige dieren ontwikkelen tekenimmuniteit en in een zoektocht naar een anti-tekenbeetvaccin wordt onder andere gekeken welke speekseleiwitten daarbij worden herkend.

De relatie tussen vaccins, tests en persisterende Lyme

De ontwikkeling van vaccins vergt een eenvoudig te testen ziektedefinitie met eenvoudige criteria, om klinische trials succesvol te kunnen doorlopen en om goedkeuring voor het vaccin te kunnen krijgen. De algemeen gebruikte serologische testen ELISA/EIA en Western blot / immunoblot zijn daarom hierop afgestemd, maar met als gevolg: ontkenning van ziekte-uitingen die buiten deze criteria vallen.

Doordat de Borrelia bacterie het immuunsysteem beïnvloedt (immuundisregulatie) is het testen met serologische testen (op antistoffen) sowieso niet altijd even voorspelbaar. Bij een negatief testresultaat kan in feite niet meer onderscheiden worden of dit komt door: immuundisregulatie, of geen besmetting of ziekte, of door de bescherming van een vaccin.

Hoe dit werkt:

• Juist als de antistoffen tegen de meest antigene eiwitten zoals OspA of VLSE (= banden in de blot) voor een vaccin worden gebruikt dan moeten die uitgezonderd worden bij het testen en kan er zeker met een simpele ELISA test niet meer worden nagegaan of iemand echt besmet is; met als gevolg dat de standaard test minder gevoelig wordt (meer fout-negatieven) want de gevoeligheid wordt vooral bepaald door de sterkste antigenen die gebruikt worden.

• Of een testresultaat negatief is hangt vaak af van de gebruikte criteria en dus bijv. welke banden daarvoor wel of niet gebruikt worden of in hoeverre een minder sterke band in een blot (of een positieve PCR met hoge cycle value) als positief wordt geteld.

• In theorie kan er nog steeds onderscheid gemaakt worden tussen vaccin-immuniteit (of echte immuniteit) en besmetting als er naar voldoende andere antigenen gekeken wordt, maar dan moet er een ELISA test gebruikt worden die gebaseerd is op minder antigene eiwitten (= lagere gevoeligheid) of een blot (maar dat wil men niet want dat kan tot discussie over interpretatie leiden en het kost geld).

• Dit speelde al bij de lymetests en het lymevaccin LYMErix tijdens de Dearborn conferentie in 1994: de criteria voor de Western blot zijn speciaal aangepast op het destijds (1998) aankomende LYMErix vaccin. Als een vaccin antigenen tegen meerdere epitopen van een eiwit of meerdere Borrelia species genereert dan is er het risico dat ook die worden uitgezonderd van de blot of dat men gaat eisen dat er voldoende extra banden zichtbaar zijn (die er ook bij een echte besmetting soms niet zijn), of niet meer een reactie mogen geven bij de ELISA test, met als gevolg dat die tests nog slechter worden.

Lees hier een samenvatting van een interessante publicatie uit 2021 over de mechanismen waarmee de Borrelia bacterie het immuunsysteem beïnvloedt en omzeilt.

Een eerlijke ziekte-definitie voor chronische Lyme

Voor het ontwikkelen van testen voor chronische lyme (waarmee we hier bedoelen: immuundisregulerende persisterende infectie bij ongeveer 0,5-1% van de tekenbeetslachtoffers) bestaat het risico dat als er vaccins zijn, dit in theorie een marginaal probleem wordt waar met nieuwe testen niet meer aan verdiend kan worden.

Voor chronische lyme-gerelateerde symptomen is er daarom maar 1 uitweg: er zullen klinische ziekte-definities en diagnostische criteria op basis van de immuundisregulerende eigenschappen van Borrelia geformuleerd moeten worden. Ook testontwikkeling hiervoor, vergt een eerlijke ziekte-definitie met erkenning voor de persisterende immuundisregulerende eigenschappen van Borrelia èn een verdienmodel. Beide ontbreken helaas.

Het nut van vaccins

De tijd zal uitwijzen welke van de verschillende vaccins het beste zal beschermen en de minste bijwerkingen geeft.

De vraag is of een lymevaccin met beperkte bescherming nuttig is of juist een risico.

• Gedrag speelt hierbij een rol: een laag risico-groep kan meer risicovol gedrag vertonen en zich minder snel checken op tekenbeten, en een hoog-risicogroep kan evengoed nog besmet worden.

• Aannames spelen ook een rol: mensen kunnen onterecht denken dat ze ‘volledig’ beschermd zijn. Of zorgverleners verwachten wellicht onterecht minder lymeziekte tegen te komen waardoor (nog meer) gevallen worden gemist. Er kan onterecht aangenomen worden dat een lymevaccin ook tegen andere tekenbeetziekten beschermt.

Als bovendien de diagnostische criteria op vaccins in de regel aangepast worden met als gevolg meer fout-negatieven, kan - met 1,5 miljoen tekenbeten per jaar - het aantal ziektegevallen met 'onverklaarbare' oorzaak sterk toenemen.